Nguyễn Thanh Thu, một đạo diễn điêu khắc sinh năm 1934 tại Gò Vấp, Sài Gòn, đã tốt nghiệp trường Cao Đẳng Mỹ Thuật Gia Định trước khi gia nhập ngành quân nhân và trở thành Đại Úy, phục vụ tại Cục Chiến Tranh Chính Trị. Trong suốt cuộc đời, Nguyễn Thanh Thu đã tạo ra nhiều tác phẩm điêu khắc, nhưng hai tác phẩm nổi tiếng nhất của ông là tượng Thương tiếc, được đặt tại nghĩa trang quân đội Biên Hòa, và tượng An Dương Vương, đặt ở ngã Sáu Chợ lớn. Cả hai tác phẩm này đều được hoàn thành vào năm 1966.
Hiện tại, ít ai nhận ra danh tiếng của nhà điêu khắc miền Nam tự do trước đây, do ông không có nhiều bạn bè, trí nhớ không còn sắc bén và một phần khác, sau khi trải qua đợt cải tạo năm 1975, ông bị hư hại thính giác. Gặp ông lúc này ở nhà riêng tại Nguyễn Thượng Hiền, Gò Vấp, nếu nói gần như hét vào tai thì ông mới hiểu hết ý của người đối thoại.
Những người thân, quên biết nói ông vẫn còn bị PTSD với những năm tháng tù đày, tức Dư chấn tâm thần, dẫn đến trạng thái bất thường, hoảng sợ từ một biến cố hay giai đoạn có sức ám ảnh, nên nếu chạm vào người ông bất ngờ, hoặc nắng dìu mà không báo trước, đều làm ông giật mình, hay hoảng hốt.
Hiện nay, nghệ nhân điêu khắc Nguyễn Thanh Thu sống cùng sự chăm sóc của các con. Nơi cư ngụ của ông là số 176 Nguyễn Thượng Hiền, phường 1, Gò Vấp, là quán cà phê Tượng Đá, nơi có đặt nhiều tượng mà ông sáng tác từ lâu. Căn phòng nhỏ của ông nằm nép sau quán cà phê, là nơi trú ẩn hết sức cô đơn của ông cùng kỷ niệm.
Người quân cũng thấy ông lặng lẽ làm lại mẫu tượng Thương tiếc thu nhỏ, đặt trong phòng, chỉ chia sẻ với ai quen biết. Đây cũng là một trong những điều gây đau đớn tinh thần của ông: Sau 1975, chính quyền mới cho người lập tức đến nghĩa trang Quân đội Biên Hòa kéo đổ bức Thương Tiếc, sau đó đập nát để thỏa lòng căм тнù.
Vì tượng đài An Dương Vương ở ngã sáu Chợ Lớn là một danh nhân của lịch sử Việt nên dù có ghét bỏ tác phẩm của Nguyễn Thanh Thu, chính quyền mới cũng khó lòng thẳng tay hủy hoại. Họ chỉ để Nguyễn vậy, không tu sửa sau nhiều chục năm với ý đồ rất rõ là đợi có hư hại, là lập tức cho phá, mang đi. Đó cũng là trường hợp của tượng đài Trần Nguyên Hãn trước chợ Bến Thành.
Vì sao lại như thế? Vì Trần Nguyên Hãn được xem là thánh tổ của truyền thống quân lực Việt Nam Cộng hoà, trong khi An Dương Vương là biểu tượng của công binh Việt Nam Cộng hoà.
Nhưng nghệ nhân điêu khắc Nguyễn Thanh Thu không chỉ đơn thuần là một người thợ. Được tổng thống Nguyễn Văn Thiệu yêu cầu đi Phi Luật Tân để tham khảo một nghĩa trang quân đội mà người Phi rất tự hào, ông Thu quay về và đưa ra đề án xây dựng nghĩa trang Quân đội Biên Hòa, để thay thế cho nghĩa trang ở Hạnh Thông Tây, Gò Vấp, vào đầu những năm 60, thế kỷ 20, đã bắt đầu chật chội.
Điều đáng chú ý về bức tượng Thương tiếc là khi đã có đủ 7 bản ký họa mẫu, phác thảo cho bức tượng tiêu biểu trước nguyên trạng, hình ảnh của anh hạ sĩ lính nhảy dù Võ Văn Hai ngồi nói chuyện hư không với một người bạn tử trận của mình trong một quán nước, vô tình đập vào mắt của ông Thu, khiến ông ngẫu hứng ghi lại, day dứt với nó.
Khi trình các đề án lên tổng thống Thiệu, ông Thu đã xin lỗi vì mình vừa mới làm sai. Ông sơ sài vẽ chì trên tờ giấy lót trong gói thuốc lá và nói rằng xin lỗi vì điều đó. Ông thuật lại rằng lúc đó, tổng thống Thiệu hỏi ông “Bản nào anh thích nhất?”, Ông Thu nói mình bị ám ảnh bởi hình ảnh ông phác họa từ hạ sĩ Võ Văn Hai. Sau đó, ông và tổng thống Thiệu đã cùng chọn cái tên Thương tiếc cho bức tượng này.
Hạ sĩ nhảy dù Võ Văn Hai đã ngồi làm mẫu cho ông Nguyễn Thanh Thu chỉnh sửa từng nét trong ba tháng để hoàn thành bản vẽ chính xác cho tượng Thương tiếc. Tượng ban đầu được thực hiện bằng bê-tông và cốt sắt vào đầu năm 1966, sau đó được thay thế bằng đồng vào năm 1969. Tượng cao 4m, và nếu tính cả mô đất dưới chân người lính và bệ tượng, chiều cao của tượng đài là 8m. Tác phẩm này đã được điêu khắc gia Nguyễn Thanh Thu nhận giải đặc biệt từ Tổng tư lệnh tối cao Quân đội VNCH vào tháng 8 năm 1968.
Sau năm 1975, ông Thu trải qua 8 năm cải tạo tại trại Hàm Tân. Trước đó, khi cán bộ yêu cầu ông viết đơn xin khoản hồng và đổ tội hết cho chế độ cũ vì ông không tự mình tạo ra những tác phẩm điêu khắc của quân đội. Ông Thu kể rằng lúc đó ông đã mệt mỏi, chỉ còn thều thào nói được là “Tôi tạo ra, tưởng chết thì tôi chết theo”.
Ông Nguyễn Thanh Thu tham gia chương trình đi H.O của sĩ quan bị cải tạo. Ông đã ở Mỹ gần 10 năm, nhưng vì nhớ nghề điêu khắc mà không thể nối lại được. Sức khỏe ông suy sụp và tâm hồn nghệ thuật của mình cô đơn quá, vì vậy sau đó ông quyết định trở về Việt Nam, sống cùng con và tạo ra những bức tượng riêng của mình, ôm giấc mơ đời đến cuối cùng.
Giấc mơ đầu tiên mà nghệ nhân điêu khắc Nguyễn Thành Thu vẫn giữ mãi trong lòng, là được phục dựng bức tượng Thương tiếc. Nhưng giờ đây, ở tuổi 90, ông mệt mỏi với những chặng đường đã trải qua, ngày càng đau yếu. Có lẽ cuối cùng ông cũng sẽ ra đi trong im lặng, mang theo những niềm thương tiếc sâu sắc, đã trải qua suốt cuộc đời mình.
Còn một chút nhớ về, xin hãy thử đến gặp ông, ở những giờ phút này, tại Gò Vấp, Sài Gòn.
